Ostatni Prymas I Rzeczpospolitej Michał Jerzy Poniatowski

Prymas Michał Jerzy Poniatowski

Michał Jerzy Poniatowski herbu. Ciołek urodził się 12 października 1736 roku, jako dziewiąte dziecko Konstancji i Stanisława na dworze Czartoryskich w Gdańsku, był rodzonym bratem króla Stanisława Augusta, ostatnim prymasem I Rzeczypospolitej, o którym w pamiętnikach król Stanisław napisał „Ksiądz bardziej z namowy, jak z przekonania”.




Początkowym wychowaniem zajmowali się rodzice, szczególnie matka. Będąc urodzonym pedagogiem, posiadała olbrzymią inteligencję, nieprzeciętną pamięć i wielki dar opowiadania. Gdy ojciec szkolił potomstwo bardziej życiowo, pani Konstancja przelewała na nie cały zasób swoich teoretycznych wiadomości, odrywała od rzeczywistości, wpajając w dziecięce umysły górne aspiracje, wskazując synom, że w chwili stosownej powinni stać się odnowicielami i reformatorami ojczyzny

Michał Jerzy miał zdecydowanie silniejszy charakter od swojego starszego o 4 lata brata Stanisława Augusta. Był stały w przekonaniach i potrafił wznieść się ponad osobiste antypatie i interesy.

Od wczesnej młodości zaprawiał się do wielkiej kariery politycznej. Michał Poniatowski uczył się w warszawskim kolegium ks. Teatynów, gdzie wychowaniem i nauką Michała i Stanisława zajął się znany wychowawca, ojciec Antoni Portalupi. Dokończeniem okresu nauki był wyjazd Michała ze swoim nauczycielem w styczniu 1754 roku do Rzymu, gdzie przez prawie dwa lata studiował teologię i prawo kanoniczne. Bawił również młody Michał — może nie tylko dla samej edukacji — także we Francji, wykorzystując stosunki nawiązane tam jeszcze przez jego ojca. Podczas podróży skupował antyki, malowidła a za swój portret potrafił zapłacić Rafaelowi 3000 dukatów.

Po powrocie do kraju wstąpił w 1756 roku do Seminarium Księży Misjonarzy w Warszawie. Według relacji Śliwickiego przebywał tam do roku 1760. Tonsury oraz czterech święceń niższych udzielił mu w uroczystość św. Stanisława Biskupa i Męczennika 8 maja 1756 r. w kościele parafialnym Św. Krzyża w Krakowie Antoni Kazimierz Ostrowski, ówczesny biskup inflancki.

Święcenia subdiakonatu przyjął młody kanonik 11 marca 1758 roku w Kolegiacie Warszawskiej z rąk Teodora Kazimierza Czartoryskiego, biskupa poznańskiego.

Diakonat otrzymał także w Kolegiacie Warszawskiej 22 marca 1760 roku od sufragana poznańskiego, Józefa Tadeusza Kierskiego, sekretarza królewskiego. Promocji kapłańskiej dokonał ordynariusz płocki, Hieronim Antoni Szeptycki, 31 maja 1760 roku w kościele Księży Misjonarzy w Warszawie.

W 1761 został najpierw kustoszem gnieźnieńskim, lecz przebywał prawie dwa lata na dworze wuja, Michała Czartoryskiego kanclerza wielkiego litewskiego, a po elekcji Stanisława Augusta został członkiem rady królewskiej. W 1764 roku został mianowany opatem czerwińskim, po śmierci Michała Wodzickiego, biskupa przemyskiego, w 1768 otrzymał urząd sekretarza wielkiego koronnego po Józefie Kierskim, który przeszedł na biskupstwo przemyskie. 12 lipca 1773 roku papież Klemens XIV mianował Michała Jerzego biskupem płockim, zasłużył się tam przede wszystkim jako reformator. Wydał m.in. zarządzenie o przyjmowaniu do seminariów duchownych wyłącznie kandydatów z ukończonym kursem filozoficznym oraz świadectwem wzorowych obyczajów. Dbając o rozwój duchowy kapłanów wyznaczył dla nich stałe terminy i miejsca rekolekcji, a na uchylających się od uczestnictwa nakładał kary finansowe. Zachęcał też kapłanów do dokształcania się i lektury odpowiednich książek. Uporządkował ponadto kwestię opłat za usługi religijne. Chcąc położyć kres nadużyciom w tej materii zobowiązał księży do trzymania się jednej ustalonej przez niego taksy.

Prymas Michał Jerzy Poniatowski

Następnie objął po uprowadzonym przez Rosjan Kajetanie Sołtyku administrację biskupstwa krakowskiego. Władał nią w sposób tak bardzo oświecony, że krakowianie nazwali go „Józef II w sutannie”. Zamykał klasztory i kaplice, kasował domy ubogich i szpitale tak, że po śmierci księcia prymasa kapituła wzbraniała się odprawić mszy za jego duszę. W roku 1784 mianowany arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem. Górował nad braćmi zdolnościami politycznymi i silną wolą. Przeniknięty duchem Oświecenia, jako członek, a od 1776 roku jako przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej aktywnie pracował nad reformą oświaty. W latach 70. i 80. XVIII wieku dał się poznać jako doskonały administrator, dbały o interesy swych diecezji, oświatę duchowieństwa i ludu, jednocześnie jednak człowiek bezgranicznie chciwy, rozwiązły i służalczy. Popierał rozwój gospodarczy miast kościelnych, zezwalając m. in. na osiedlenie się Żydów w Skierniewicach. W 1773 roku został członkiem Rady Nieustającej.

Pałac księdza Prymasa, był jednym z najokazalszych po Zamku Królewskim gmachem w Warszawie, z dziedzińcem, na którym trzysta pojazdów pomieścić się mogło, miał salę balową, która zajmowała dwa piętra. Zdobiły ją kolumny i popiersia i meble. Przy ulicy Koziej ksiądz Prymas rezydował zimą, zaś latem bawił się w Jabłonnie.

Ulice Warszawy gapiły się na wspaniałości księcia Prymasa, bo jeździł z szykiem. Konny ksiądz, krucyfer, z wielkim srebrnym krzyżem w ręku, otwierał pochód. Pięćdziesięciu hajduków z berdyszami otaczało karocę, zdobioną w wielkie szklane tafle oraz złocone gałki w kształcie wazoników. W środku asystowali dwaj biskupi, a czterech lokajów było na pudle. Koni było sześć, białych, z malowanym na pąsowo grzywami, szory miały pozłociste.

Michał Poniatowski

Przed Sejmem Czteroletnim był posiadającym wielki wpływ na swego brata przywódcą stronnictwa królewskiego. Opowiadał się za orientacją prorosyjską uważając ją za jedyną alternatywę wobec aneksjonistycznej polityki Prus oraz przeciwko szerszym reformom ustroju Rzeczypospolitej; pokonany przez radykalną opozycję w partii królewskiej na Sejmie Czteroletnim, wyjechał z kraju. Po uchwaleniu Konstytucji 3 maja powrócił i wszedł w skład Straży Praw. Podczas wojny polsko-rosyjskiej w 1792 na słynnym posiedzeniu ministrów 23 lipca wypowiedział się za przerwaniem walki i doradzał królowi przystąpienie do Targowicy. W sejmie grodzieńskim w 1793 roku nie brał udziału, jednak jako prymas przyjął członkostwo przywróconej Rady Nieustającej.

Michał Jerzy Poniatowski to postać kontrowersyjna. Z jednej strony zasłużony reformator, filantrop, reorganizator szkolnictwa i obrońca kultury narodowej. Z drugiej poplecznik Rosji, który poparł decyzję króla Stanisława Augusta o przystąpieniu do konfederacji targowickiej i sam złożył do niej pisemny akces, odmawiając jednakże złożenia przepisanej przysięgi.

Prymas Michał Jerzy Poniatowski zmarł nagle z 11 na 12 sierpnia 1794 roku po krótkiej chorobie.
Według innej wersji podczas powstania kościuszkowskiego, w czasie oblężenia Warszawy zmarł śmiercią samobójczą a trucizny podobno dostarczył mu sam król, zagrożony aresztowaniem wskutek wykrycia jego zdradzieckiej korespondencji z królem pruskim, ujawniającej słabe punkty obrony miasta. Po Warszawie krążyła wtedy piosenka patriotyczna : My, Krakowiacy, nosim guz u pasa, powiesim sobie, króla i prymasa. Zaś po ulicach Warszawy śpiewano:

„Książe prymas zwąchał linę,
Wolał proszek, jak drabinę!”

Pogłoska ta, pochodząca od jakobinów warszawskich, którzy ukuli ją, by uderzyć w swoich głównych wrogów – prymasa, króla Stanisława Augusta i księcia Józefa Poniatowskiego, utrwaliła się tak bardzo w świadomości historycznej polskiego społeczeństwa, że wykorzenienie jej nigdy prawdopodobnie nie będzie możliwe.

Trzydniowe uroczystości żałobne rozpoczęły się w warszawskiej kolegiacie Św. Jana 18 sierpnia. Autorem pogrzebowego wystroju kościoła był królewski architekt Jakub Kubicki. Egzekwie uświetniło requiem Karola Markiewicza w wykonaniu 28-osobowej orkiestry i ośmiu solistów, na której czele wystąpił kompozytor.

Był twórcą rezydencji w Jabłonnie, wznoszonej od 1774 roku i ostatnim prymasem rezydującym w Pałacu Prymasowskiego przy ul. Senatorskiej, który bogato wyposażył. Z inicjatywy prymasa wybudowano pod koniec XVIII wieku Dworek Grochowski.

Opublikował wiele mów sejmowych, rozporządzeń i listów pasterskich, oraz zbiór Rozporządzenia i pisma pasterskie do diecezji płockiej wydane w 4 tomach w Warszawie w latach 1783-1786.